Po zmianie przepisów o upadłości konsumenckiej w 2020r. można by rzec, upaść może każdy. Ale samo ogłoszenie upadłości to dopiero początek drogi do oddłużenia. Od postawy wnioskodawcy sprzed postępowania upadłościowego i w jego toku może zależeć czy postępowanie upadłościowe doprowadzi do upragnionego uwolnienia od zobowiązań.
Aktualnie sąd nie ocenia na początku postępowania dokumentacji dłużnika, nie sprawdza czy dłużnik przyczynił się do swojej niewypłacalności, czy działał umyślnie, czy też jego działanie cechowało się rażącym niedbalstwem – to wszystko sąd zostawia dopiero na moment ustalenia planu spłat.
Plan spłat powstaje niejako na końcu postępowania – czyli po ogłoszenia upadłości, wykonaniu pracy syndyka w postaci ustaleniu listy wierzycieli, spieniężenia majątku dłużnika i sporządzenia planu podziału majątku dłużnika sprawa ponownie trafia przed Sąd. Wówczas Sąd dopiero zapoznaje się z treścią wniosku o ogłoszenie upadłości wnikliwie, na tyle żeby podjąć decyzję czy plan spłat wierzycieli w ogóle będzie ustalony. Poza umorzeniem zobowiązań od razu bez ustalania planu spłat, Sąd może orzec o warunkowym umorzeniu zobowiązań bez ustalenia planu spłat,o planie spłat a w najgorszym wypadku Sąd może odmówić ustalenia planu spłat.
Decyzję o odmowie ustalenia planu spłat Sąd może podjąć, gdy upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań. Sąd może również zdecydować o odmowie ustalenia planu spłat wówczas gdy w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości w stosunku do upadłego prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań.
Przy czym obie te podstawy mogą zostać uznane za niewystarczające do odmowy oddłużenia w każdej z trzech dopuszczalnych form jeżeli jego uwzględnienie wniosku (zarówno o ustalenie planu spłat, jak i o umorzenie zobowiązań, jak i warunkowe umorzenie zobowiązań) jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi.
W prawie upadłościowym nie określono w dostateczny sposób znamion celowego działania dłużnika, które „doprowadziło do niewypłacalności lub istotnie zwiększyło jej stopień”, zatem w doktrynie odwołano się do dorobku doktryny prawa karnego, wskazującej, że w znamionach niektórych przestępstw umyślnych muszą wystąpić pewne dodatkowe cechy, by dane zachowanie się można uznać za czyn przestępczy. W rezultacie tego zabiegu przyjęto, że „działaniem celowym jest takie zachowanie dłużnika, które jest bezprawne (tj. sprzeczne z obowiązującym porządkiem prawnym), umyślne, w zamiarze bezpośrednim (dłużnik przewiduje skutek w postaci niewypłacalności i świadomie do niego dąży), a jednocześnie jest ono wprost nakierowane na osiągnięcie określonego celu, którym jest osiągnięcie stanu niewypłacalności bądź pogłębienie tego stanu”
Dodać warto, w wyniku nowelizacji prawa upadłościowego obowiązującej od marca 2020r., konieczne stało się wyodrębnienie sytuacji, w której upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień „w sposób celowy„, oraz sytuacji, w której upadły dłużnik uczynił to samo „umyślnie”. Chodzi o to, że w pierwszej sytuacji upadły nie może uzyskać umorzenia niewykonanych w toku postępowania zobowiązań, w drugiej zaś umorzenie tych zobowiązań jest dopuszczalne, a tylko czas spłaty wierzycieli ulega znacznemu wydłużeniu.
Oczywiście każde celowe działanie jest zarazem działaniem umyślnym, jednakże wskazane kategorie pojęciowe nie są tożsame. Celowe działanie jest trudne do zdefiniowania; jako pewne można tylko uznać, że pojęcia celowości działania nie wyczerpuje, wskazane w treści art. 369 ust. 3 pkt 1 i art. 49114a ust. 1 pkt 1, „trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań”, ponieważ utożsamieniu przedmiotowych pojęć sprzeciwia się zawarty w przytoczonych przepisach zwrot „w szczególności”.
Przesłanki negatywne nie mają charakteru bezwzględnego. Za oddłużeniem mogą więc przemawiać poważne argumenty o charakterze społecznym, słusznościowym czy humanitarnym. Stąd też pomimo istnienia obiektywnych przesłanek niweczących uprawnienie do oddłużenia, Sąd uwzględni wniosek o oddłużenie, jeżeli jest to uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi. Użyte przez ustawodawcę wyrażenia słuszność, humanitaryzm i należyta staranność są pojęciami nieostrymi, także sąd każdorazowo ma obowiązek je przeanalizować i odnieść do twierdzeń dłużnika. Warto pamiętać, że Sąd ma obowiązek, a nie uprawnienie do pominięcia przesłanek negatywnych, jeżeli ze stanu faktycznego sprawy wynika, że ustalenie planu spłat i w dalszej kolejności oddłużenie jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi.
Jeśli w postępowaniu upadłościowym osoby, której sąd odmówi ustalenia planu spłat, zgromadzono fundusze masy upadłości, sąd dokona podziału zgromadzonych środków pomiędzy wierzycieli.
Należy pamiętać że wydanie postanowienia o odmowie ustalenia planu spłaty wierzycieli oznacza zakończenie postępowania.